Hoe worden gender- en seksuele diversiteit wereldwijd begrepen?

In veel culturen worden al eeuwenlang meer dan twee genderidentiteiten erkend. Wil je graag meer leren over hoe genderidentiteiten zich elders los van het hedendaagse Westers binaire model manifesteren?  

Independent Lens ontwikkelde A Map of Gender-Diverse Cultures, dat inzicht biedt in hoe diverse gemeenschappen genderdiversiteit benaderen en de rollen die genderdiverse personen spelen binnen religieuze rituelen en maatschappelijke structuren.  

De Internationale Organisatie voor Migratie van de Verenigde Naties (IOM) bundelde ook 27 termen die gebruikt worden binnen culturen wereldwijd om identiteiten en ervaringen op vlak van gender en seksualiteit te beschrijven. 

In verschillende culturen worden genderdiverse personen spiritueel gewaardeerd vanwege hun unieke positie tussen mannelijke en vrouwelijke werelden. Dit wordt vaak geïnterpreteerd als een vermogen om toegang te hebben tot zowel fysieke als spirituele domeinen, waardoor ze rollen toebedeeld krijgen als sjamanen, priesters of begeleiders van religieuze rituelen. Ook binnen verschillende geloofssystemen en in religieuze teksten bestaan beschrijvingen van ‘geslachtsloze’ of ‘tweeslachtige’ godheden en legendes van belangrijke figuren die van geslacht veranderen.  

Dit is onder andere het geval bij gemeenschappen in Centraal-Afrika, waaronder de Lugbara gemeenschap in de Democratische Republiek Congo en Oeganda. 

Anderzijds wordt deze spirituele autoriteit soms negatief geïnterpreteerd en worden genderdiverse personen als bedreigend gezien. Ze worden soms beschuldigd van hekserij of het veroorzaken van ongeluk. Dit maakt hen kwetsbaar voor stigma, discriminatie en zelfs vervolging. 

Voorbeeld: In Zuid-Azië bestaat de overtuiging dat hijra-personen vervloekingen kunnen uitspreken, waardoor ze zowel gevreesd als vermeden worden. Anderzijds worden ze ook gerespecteerd en zegenen ze soms rituelen, zoals geboortes en huwelijken. 

In bepaalde samenlevingen wordt gender voornamelijk bepaald door de rol die iemand vervult binnen de familie of samenleving en niet door biologische kenmerken. Dit kan voortvloeien uit een persoonlijke voorkeur of een bewuste keuze als reactie op omgevingsfactoren, zoals economische overwegingen of familiale functies.  

Voorbeeld: De Albanese burrnesha of ‘gezworen maagden’ worden bij de geboren als vrouw, maar krijgen een mannelijke rol toegewezen of nemen deze vrijwillig en leggen een gelofte van kuisheid (of maagdelijkheid) af. Hierna kleden ze zich als man, kunnen ze gezinshoofden worden en mogen ze zich begeven in sociale settings die traditioneel alleen toegankelijk zijn voor mannen. Dit gebeurt meestal in het belang van de familie, wanneer blijkt dat deze geen mannelijke erfgenamen heeft. Omdat sommige rechten en vrijheden enkel voorbehouden zijn voor mannen, zoals erfrecht, kan een burrnesha zorgen voor meer economische stabiliteit voor de familie. De beslissing kan ook door ouders genomen worden bij de geboorte of tijdens de vroege kinderjaren van het kind. In dit geval worden ze ook vajzë e betuar genoemd. 

In sommige gemeenschappen wordt gender als veranderlijk beschouwd en onder invloed van bepaalde levensfases, spirituele ervaringen (zoals initiaties of rituelen) en andere omstandigheden.  

Voorbeeld: Soms worden kinderen tijdens hun eerste levensjaren als genderloos beschouwd. Pas op latere leeftijd krijgen ze een genderrol toegewezen tijdens een ceremonie. Traditioneel wijzen de Mbuti-gemeenschap in het noordoosten van de Democratische Republiek Congo pas een gender toe wanneer kinderen de puberteit bereiken. In Nigeria is het bij Igbo-gemeenschappen traditie om kinderen pas rond hun vijfde levensjaar een gender toe te kennen, hoewel dit steeds minder zo gedaan wordt als gevolg van de intrede van een patriarchaal samenlevingsmodel waarbij de voorkeur gegeven wordt aan een mannelijk nageslacht. 

Op het Indonesische eiland Sulawesi, kent men vijf genderidentiteiten, waarbij ‘bissu’ beschouwd wordt als het gender dat alle anderen overstijgt en er de perfecte balans tussen vormt. Ze treden vaak op als priesters. Vrouwen van nobele afkomst of calabai – die omschreven kunnen worden als mannen met een vrouwelijke natuur – kunnen een bissu worden nadat ze via dromen geroepen worden en rituelen ondergaan. Ze kunnen enkel bissu blijven door hun gender via rituelen te vernieuwen als antwoord op de spirituele behoeften van de gemeenschap. 

Sommige culturen beschouwen gender als een vorm van energetische expressie die niet gebonden is aan lichamelijke kenmerken, maar aan de manier waarop iemand zich gedraagt, beweegt en verbinding maakt met anderen. 

Voorbeeld: Bij de Dagaaba-gemeenschap in Ghana, Ivoorkust en Burkina Faso wordt gender bijvoorbeeld niet toegewezen op basis van anatomie, maar op basis van de energie die iemand uitstraalt. Een persoon met een mannelijk lichaam kan vrouwelijke energie belichamen en vice versa. 

In sommige contexten wordt een gendertransitie aangegrepen als oplossing voor homoseksualiteit. Dit kan het geval zijn in culturen waar men homoseksualiteit als concept niet kent, waar het verboden is of waar het maatschappelijk stigma errond te groot is. Wanneer iemand zich aangetrokken voelt tot personen van hetzelfde geslacht, kan dit dan enkel verklaard of aanvaard worden door te stellen dat deze persoon in ‘het verkeerde lichaam geboren is’ en zich dus vanbinnen voelt als van het tegenovergestelde geslacht. 

Voorbeeld: Omdat de Iraanse overheid relaties tussen twee mannen en twee vrouwen verbiedt, moedigt de staat medische transities aan, soms ook via financiële steun. Voor velen is het de enige optie om te kunnen samenleven met de partner van wie ze houden. Sommige media suggereren dat er homoseksuele mensen zijn die het land ontvluchten om te ontkomen aan deze vorm van gedwongen transitie, al staat dit ter discussie. 

• “Ik ben vanbinnen een vrouw.” Deze uitspraak kan verwijzen naar een gevoel van aantrekking tot mannen, zonder dat de persoon zichzelf als transgender identificeert.
• “In mijn land bestaan geen gays.” Dit kan wijzen op een gebrek aan taal of concepten voor homoseksualiteit in de cultuur van herkomst. Het kan ook wijzen op het idee dat homoseksualiteit een Westers fenomeen is.
• “Ik ben transgender, maar ben niet geboren in een verkeerd lichaam.” Ook in België wensen heel wat transgender personen geen fysieke ingrepen. Hoe het lichaam eruitziet bepaalt niet hoe iemand zich voelt. In sommige culturen gaat gender eerder over jouw sociale rol of je innerlijke energie.
• “Ik ben niet lesbisch geboren, ik voel me nog maar 2 jaar lesbisch.” Dit kan wijzen op een veranderlijke kijk op gender en seksualiteit, wat kan botsen met de Westerse focus op vaststaande identiteiten.
• “Ik ben spiritueel geroepen.” Genderdiversiteit wordt in sommige culturen gekoppeld aan spiritualiteit of een religieuze rol. Dit kan moeilijk te begrijpen zijn binnen een Westers seculier denkkader waarin vaak gedacht wordt dat religies intolerant staan tegenover genderdiversiteit.
• “Ik ben zowel man als vrouw.” Dit kan overeenkomen met het concept van non-binariteit, maar kan in andere culturen verschillende betekenissen hebben, zoals een spirituele balans tussen mannelijkheid en vrouwelijkheid ervaren. 

Door bewust om te gaan met deze verschillen kunnen medewerkers bijdragen aan een veiligere en inclusievere omgeving binnen het opvangcentrum.

• Stel open vragen: “Hoe beschrijf je je identiteit/verlangens zelf?”, “Wat betekent gender voor jou?”, “Kun je me meer vertellen over hoe dit in jouw gemeenschap wordt gezien?”, “Hoe ziet een ideale liefdesrelatie er voor jou uit?” Meer tips over gesprekstechnieken en voorbeeldvragen vind je hier.
• Ondersteun bewoners in het uitleggen van hun culturele context.
• Zorg voor een veilige omgeving waarin bewoners vrijuit kunnen spreken zonder angst voor misverstanden of veroordeling. Dit kan door dit expliciet te benoemen en door visuele gespreksstarters aan te brengen in je gespreksruimte.